acit: „brak świadomości”, odnosi się do materii, przeciwieństwo świadomości.
adhyāropa-vāda: teoria nadłożenia, dotycząca procesu nakładania pojęć czy atrybutów na rzeczywistość.
advaita vedānta: monizm, jedna z głównych szkół filozofii wedyjskiej, głosząca jedność wszystkich bytów z Absolutem, negująca rozróżnienie tożsamości pomiędzy istotą żywą a Absolutem. Jej głównym wyrazicielem był Śankaraćarja.
aham: „ja” lub „jaźń”, wyrażenie tożsamości osobistej, związane z poczuciem indywidualnego „ja”.
ahaṅkāra: fałszywe ego lub poczucie „ja” powiązane z ciałem. Stanowi jedną z funkcji umysłu.
ajñāna: nieświadomość lub brak wiedzy. Jest przyczyną związania istoty żywej z cyklem reinkarnacji.
ākāśa: przestrzeń lub eteryczna substancja.
aṁśa-aṁśī: relacja pomiędzy całością a częścią lub pomiędzy podmiotem a substancją.
anādi: „bez początku” lub „bezpoczątkowy”. Wyrażenie stosowane w kontekście czasu lub zjawisk, które istnieją od zawsze.
anādi avidyā: bezpoczątkowa, pierwotna ignorancja lub nieświadomość, jedna z podstaw materialnej egzystencji.
ānanda: szczęście, szczęśliwość, błogość, szczególnie w kontekście duchowego doświadczenia szczęścia czy radości.
ānanda bhāṣya: kompleksowy komentarz filozoficzny autorstwa Widjaranji z linii adwaitawedanty. Przez trzy stulecia (XIV–XVII w. n.e) był ostoją myśli wedyjskiej w południowych Indiach wobec wpływów islamu.
aṇḍaja: termin odnoszący się do stworzeń, które wykluwają się z jaj lub zarodków, zgodnie z wedyjską koncepcją o powstawaniu życia.
aṇu: termin oznaczający najmniejszą cząstkę lub atom.
anuccheda: części tekstu lub rozdziału w tekście filozoficznym lub religijnym, zawierająca określone nauki lub dyskusje na określony temat.
aparā: „niższy”, termin odnoszący się do niższego rzędu rzeczywistości.
apauruṣeya: to, co nie jest tworem ludzkiego umysłu, nadludzkie; termin odnoszący się do objawionych tekstów wedyjskich.
arjuna: postać z Mahabharaty, główny bohater Bhagawad Gīty, któremu Kryszna udziela nauk przed bitwą na polu Kurukszetra.
āśrava: „pochodzenie”, termin z klasycznego dzieła dżajnistów Tattvārthasūtra. Odnosi się do przyczyn cierpienia czy przepływu karmy.
āśrama: miejsce praktyki duchowej; cztery etapy życia w systemie varṇāśrama, z obowiązkami, które mają doprowadzić jednostkę do urzeczywistnienia Ostatecznej Prawdy: brahmacarya (studiowanie Wed przestrzegając celibatu), gārhasthya (pobożne życie rodzinne, obejmujące utrzymanie rodziny, składanie ofiar, kult świątynny, dobroczynność), vānaprasthya (wycofanie się z obowiązków społecznych i stopniowa intensyfikacja praktyki duchowej) oraz sannyāsa (oderwanie się od wszystkich ziemskich przedmiotów i poświęceniu się wiedzy duchowej.
āṣṭāṅga-yoga: system jogi Patañjalego składający się z: yama (powściąganie szkodliwych zachowań), niyama (przyjęcie świadomych postaw samooczyszczenia), āsana (wykonywanie ćwiczeń fizycznych służących zdrowiu i stabilizujących świadomość), prāṇāyama (ekspansja energii życiowej poprzez regulację oddechu), pratyāhāra (wycofanie umysłu z zewnętrznej percepcji zmysłowej i skierowanie go do wewnątrz), dhāraṇā (koncentracja umysłu na jednym punkcie), dhyāna (medytacja) i samādhi (całkowite pochłonięcie świadomości przedmiotem medytacji).
ātman: duch lub byt indywidualny, nieśmiertelny i transcendentny, odrębny od struktury psychosomatycznej.
ātmānanda: szczęście wynikające z realizacji samego siebie, szczególne doświadczenie radości poprzez poznanie własnej jaźni.
ātmārāma: osoba, która raduje się tylko czystą Jaźnią; jest całkowicie wolna od utożsamiania się lub przyciągania do wszystkiego, co nie jest związane z rozwojem duchowym.
avaccheda-vāda: koncepcja, że istota żywa jest desygnatem atmana. Jedna z teorii Adwaitawedanty (obok pratibimba–vāda [teoria odbicia] i ābhāsa-vāda [teoria przejawienia]) odnosząca się do koncepcji dźiwy w relacji do atmana
āvaraṇa-śakti: moc zaciemniająca, zakrywająca prawdziwą naturę rzeczywistości. Kluczowy termin filozofii adwaitawedanty Śankaraćarji.
avāstu: idea, że świat jest niezmienny lub stały, niezależnie od obserwatora.
avidyā: ignorancja lub nieświadomość, przeszkoda w duchowym rozwoju.
avidyā-karman: działanie związane z ignorancją, aktywność motywowana brakiem wiedzy.
baddha: osoba związana czy ograniczona. Odnosi się do istoty uwarunkowanej przez aspekty materialne.
bādha: odpieranie lub negacja. Termin odnoszący się do procesu zaprzeczania czy negowania.
baladeva vidyābhūṣaṇa: indyjski filozof tradycji wisznuickiej. Autor komentarzy do głównych wisznuickich tekstów oraz m.in. Śrī Gopāla-tāpanī Upaniṣad.
bhagavadgītā: starożytny tekst wedyjski, który jest częścią eposu Mahabharata. Zawiera dialog pomiędzy Kryszną a Arjuną na polu bitwy Kurukshetra, dotyczący moralności, obowiązków oraz potrzeby duchowego rozwoju.
bhagavān: termin oznaczający Boga, posiadającego wszelkie zalety w najwyższej jakości i ilości (całe bogactwo, moc, piękno, wszelką sławę, mądrość oraz wyrzeczenie).
bhāgavata purāṇa: esencjonalny przekaz Wed, opowiadający o bogactwach boskiej miłości i historii życia Kryszny.
bhajana: oddanie kierujące świadomość (sāmmukhya) w stronę Boga poprzez służenie Mu. Obejmuje takie czynności jak słuchanie narracji o Nim, intonowanie Jego imienia, pamiętanie o Nim, służenie Jego bóstwu itd.
bhakta: wielbiciel lub sługa Bhagawana, osoba praktykująca bhakti, czyli oddanie i miłość do Boga.
bhaktyānanda: szczęście wynikające z oddania i miłości do Boga, szczególne doświadczenie radości poprzez praktyki bhakti.
bheda-sahiṣṇu: termin odnoszący się do osoby, która jest zdolna do tolerowania różnic czy dyferencji, akceptująca różnorodność.
bhīṣma: jedna z najważniejszych postaci w Mahabharacie, znany z lojalności, mądrości i dyscypliny. Jego postać symbolizuje etykę wojenną, oddanie i siłę charakteru.
bhoktṛtva: stan bycia doświadczającym lub doznającym, podmiot doświadczający.
bīja: energia, nasienie, zalążek, siła korzeni; słowo używane w odniesieniu do koncepcji potencjału czy pierwotnej siły.
bimba-pratibimba-bhāva: koncepcja odbicia i obrazu, odnosząca się do idei, że istota żywa odzwierciedla Boga. Jedna z teorii filozofii adwaity.
brahma-sūtra: tekst składający się ze zwięzłych wypowiedzi, wyjaśniający filozofię Wedanty.
brahmānanda: szczęście pochodzące z jedności z Brahmanem, szczególne doświadczenie radości przez połączenie z Absolutem.
bramini: członkowie najwyższej grupy społecznej w społeczeństwie warnaśrama, inteligencja, tradycyjnie zajmujący się nauczaniem, studiami religijnymi, ceremoniami rytualnymi i pielęgnowaniem wiedzy.
bṛhaspati-sūtra: tekst zawierający aforystyczne wypowiedzi na temat praw, etyki i obowiązków społecznych.
brihad-bhagavatamrita: wedyjski tekst religijny, opowiadający o duchowej wędrówce, alegoria istoty żywej wznoszącej się do Boga, jej poszukiwaniach i przygodach.
buddyzm: system religijny i filozoficzny, oparty na naukach Buddy (z jego słynną formułą — ahimsa parama veda), skupiający się na poszukiwaniu drogi do wyzwolenia od cierpienia, czyli nirwany. Odrzuca autorytet Wed, jest ateistyczny, i kieruje się koncepcją braku jednostkowej tożsamości duchowej, anātman.
cārvāka: jedna z szkół filozoficznych w Indiach, znana z materialistycznego podejścia i sceptycyzmu wobec życia pozagrobowego.
cid-ānandātmaka: natura świadomości istoty żywej, istoty będącej jednocześnie świadomą, pełną wiedzy i szczęśliwości.
cid-rūpa: forma lub istota świadomości transcendentalnej.
cij-jaḍa-granthin: termin odnoszący się do ograniczeń pomiędzy świadomością a materią, ograniczających doświadczenie pełni świadomości.
cit: termin oznaczający świadomość, duchową esencję czy byt duchowy.
citta: umysł, myśl lub świadomość, pojęcie często stosowane w kontekście medytacji i koncentracji.
devahūti: postać z Bhagawata Purany, matka Kapili, mędrca i awatara Wisznu, znana z pokory i oddania Bogu.
dharma: kompleksowe pojęcie w hinduizmie, buddyzmie i dżinizmie, oznaczające moralne i etyczne zasady, obowiązki, prawo oraz właściwe postępowanie w życiu codziennym.
dharma-bhūta-jñāna: wiedza oparta na naturze rzeczywistości czy zasadach.
digdarśinitika: tytuł komentarza do tekstu, „Objaśniający zasady zrozumienia” lub „Komentarz wyjaśniający zasady”.
dīgha nikāya: jeden z pięciu zbiorów sutr buddyjskich, zawierający długie rozważania na temat duchowych zagadnień.
duḥkha-pratiyogitva: stan, kiedy istota żywa unika cierpienia, poszukując szczęścia.
eka-rūpa: „jedna forma”, termin odnoszacy się do Boga, który przyjmuje jedną szczególną postać, taką jak Wisznu czy Kryszna.
gauḍīya: termin odnoszący się do szkoły filozoficznej z Bengalu, szczególnie związanej z wisznuizmem i Kryszną.
gauḍīya vaiṣṇava: gałąź tradycji wisznuickiej, skupiająca się na wielbieniu Kryszny.
govindabhāṣya: słynny wisznuicki komentarz filozoficzny, autorstwa Baladewy Widjabhuszany, objawiony mu bezpośrednio przez Govindę, ustanawiajacy supremację czczenia Radhy i Kryszny.
guṇa: cecha, atrybut lub właściwość, która charakteryzuje rzeczywistość materialną.
hari: odniesienie do Wisznu, Boga jako Najwyższej Osoby, oznaczający „Ten, który zabiera, usuwa (materialne przeszkody) lub wyzwala”.
hṛdaya-granthin: „węzeł w sercu”, termin odnoszący się do psychicznych barier lub ograniczeń, które powstrzymują od duchowego rozwoju.
indra: przewodnie wedyjskie bóstwo w królestwie niebiańskim. Zarządza niebem, deszczami i burzami, wschodnią częścią świata. Odpowiednik gromowładnego Zeusa w panteonie bogów Olimpu, słowiańskiego Peruna, czy skandynawskiego Thora.
īśvara: termin oznaczający Najwyższego Boga lub Władzę Najwyższą.
jaḍa bharata: postać z Bhagawata Purany, Pieśni Piątej, historia Maharadża Rahugany.
jāmātṛ muni: postać wymieniana w Wedach, znany ze swojej mądrości i nauczania, często związany z dyskusjami filozoficznymi.
jīva: odnosi się do jednostkowej istoty żywej, która jest uważana za część Absolutu.
jīva gosvāmī: wybitny filozof w tradycji wisznuizmu Gaudīja, mający ogromny wpływ na teologię bhakti i rozwój średniowiecznej filozofii indyjskiej.
jīva-tattva: termin odnoszący się do filozoficznego aspektu duchowej rzeczywistości, mówiący o istocie żywej oddzielonej od Boga.
jīvānanda: rodzaj szczęścia przynależny naturze każdej istoty żywej.
jña: „znający” lub „świadomy”. Przedrostek nawiązujący do świadomości i wiedzy.
jñāna-mārga: ścieżka wiedzy, duchowego oświecenia przez poznanie i wiedzę.
jñāna-svarūpa: istota wiedzy; esencja czy natura prawdziwej wiedzy.
jñānāśraya: „miejsce wiedzy”; osoba, która jest miejscem schronienia dla wiedzy, zwykle mistrza duchowego lub nauczyciela.
jñānī: osoba posiadająca wiedzę i realizująca wewnętrzną mądrość, szczególnie duchowej wiedzy. Praktykujący na ścieżce jñāna-mārga.
jñātṛ: poznający, obserwator lub świadek, podmiot doświadczający świadomości.
jñātṛtva: potencjał lub zdolność poznania. Naturalna cecha atmana.
kapiladeva: postać z Pieśni Trzeciej Bhagawata Purany. Mędrzec i awatar Wisznu, który przekazał nauki teistycznej sāṅkhya.
karman: w naukach Wed, buddyjskich i dżinijskich odnosi się do konsekwencji czynów jednostki, które wpływają na jej losy i kolejne wcielenia.
kaśyapa: mędrzec (ryszi) wymieniany w Wedach. Jego potomkowie mieli kluczowe znaczenie w wedyjskiej historii.
kṛṣṇa: imię Boga. Główna postać Bhagawata Purany i Bhagawad Gity.
kṣatriya: druga z czterech warn, czyli grup społecznych w systemie varṇāśrama; zarządca lub wojownik. Ich szczególnymi obowiązkami są ochrona poddanych, dobroczynność, wykonywanie ofiar, studiowanie pism świętych, a cechami odwaga w walce, nieustępliwość, szybkość decyzji, zręczność, stanowczość, szlachetność, hojność, wielkoduszność oraz dar rządzenia i brak przywiązania do przedmiotów zmysłowych.
kṣetra: pole, termin odnoszący się do ciała jako obszaru doświadczeń.
kṣetrajña: znający pole, odnoszący się do podmiotu czy ducha, który postrzega ciało jako pole doświadczeń.
kumārila bhaṭṭa: filozof indyjski, przedstawiciel szkoły Mimansa. Był zagorzałym przeciwnikiem buddyzmu. Swoje poglądy wyłożył w Mimansasutrach oraz w dziele Sabarabhasya.
lakṣaṇa: cecha, atrybut lub charakterystyka, termin często stosowany w analizie rzeczywistości.
madhvācārya: filozof indyjski. Twórca szkoły Śuddha Dwaity, interpretacji Wedanty, nieprzejednany oponent monizmu Śankary. Do jego doktryny odwoływał się bezpośrednio Ćaitanja Mahaprabhu.
mahā-vākya: „wielkie zdanie”, kluczowe oznajmienie z tekstów Wedanty, ujawniające jedność atmana z Brahmanem.
mahabharata: epos czasów Bharatawarszy, autorstwa Wjasadewy, opisujący starożytną wojnę między Pandawami a Kaurawami. Przedstawia świat ludzi i istot z innych wymiarów oraz ich wizję świata duchowego. Skarbnica filozoficznych dialogów, dyskusji etycznych i moralnych oraz mądrości życiowych.
mahājana: w kontekście religijnym oznacza wielkiego nauczyciela, autorytet duchowy lub mędrca, którego nauki są podstawą duchowej drogi. W hinduizmie i buddyzmie odnosi się często do wybitnych postaci, których nauki są szanowane i przekazywane.
martyānanda: „szczęście śmiertelnika”, czyli szczęście materialne. Podobnie jak ból materialny, nie ma ono styczności z atmanem. Jedno i drugie jest względem niego okolicznością zewnętrzną.
maryādā: wg podziału Wallabhaćarji, atmany świadome swego związku z Bogiem a poprzez wiedzę i oddanie starające się przekroczyć swoje uwarunkowania materialne.
māyā: według Wed jedna z mocy Boga, która tak wpływa na istoty żywe, by trwały w egoistycznym poczuciu niezależności od materialnego świata; moc ta stanowi świat materialny.
mīmāṁsā: „dociekanie pełne szacunku”; jedna ze szkół filozoficznych w Indiach. Zajmowała się głównie kultem składania ofiar wedyjskich oraz systematyczną interpretacją tekstów wedyjskich. Ważnym założeniem Mimansy jest przekonanie o wyzwoleniu poprzez czyny.
mukta: osoba wyzwolona, odnosząca się do istoty żywej wolnej od uwarunkowań materialnych.
mukti-yogya: osoba nadająca się do wyzwolenia, odnosząca się do istoty gotowej do osiągnięcia wyzwolenia duchowego. Wg Madhwaćarji jedna z kategorii dźiw.
naiyāyika: uczony zwolennik filozofii szkoły Njaja.
nārada pañcarātra: jeden z głównych tekstów tradycji wisznuickiej. Skupia się na służbie oddania dla Śri Śri Radha Kryszny.
nimbārka: szkoła filozoficznej svābhāvika bhedābheda lub dwaitawady, „Zróżnicowanego monizmu”.
nimbārkācārya: żyjący w XI lub XII wieku filozof i święty wisznuicki, kontynuator Kumara Sampradaji. Wyznawcy Nimbarki Swamiego akceptują sześć form oddania, praktykują dziewięć gałęzi bhakti i wierzą w dasa mula (dziesięć głównych punktów filozofii Gaudija). Wielbią również Radhę i Krysznę we Wryndawanie. Czczą Śrimati Radharani jako najwyższą wielbicielkę i akceptują miłość gopi do Kryszny jako najwyższą formę służby oddania.
nimitta-kāraṇa: przyczyna instrumentalna. W kontekście atmana jest to zdolność do indywidualnego działania, mimo że w rzeczywistości działania te przejawiają się jedynie poprzez ciało i umysł.
nitya-mukta: termin oznaczający osobę wiecznie wolną, odnoszący się do bytów, które zawsze są wyzwolone od cyklu reinkarnacji.
nitya-saṁsārin: osoba wiecznie podlegająca reinkarnacji, odnosząca się do istoty ciągle związanej z jej cyklem.
nyāya: jedna z szkół filozoficznych w Indiach, koncentrująca się na logice, zdolności racjonalnego wnioskowania i analizy.
padma purāṇa: jedna z puran, świętych tekstów wedyjskich, opowiadający o różnorodnych aspektach wedyjskiej historii i filozofii.
parā: „wyższy” lub „subtelny”, termin odnoszący się do wyższego rzędu rzeczywistości.
parokṣa-vāda: pośrednie odniesienie lub instrukcja niebezpośrednia; gdy coś jest opisane w inny sposób, aby ukryć prawdziwe znaczenie. Pisma święte często wykorzystuje tę metodę, aby instruować osoby na różnych poziomach świadomości. Tylko osoby na wyższym etapie rozwoju mogą pojąć prawdziwe intencje takiej instrukcji, a dzięki jej tajemniczej naturze jest ona tym bardziej przyjemna. Dlatego mówi się, że istoty z planet niebiańskich lubią parokṣa-vāda.
parābhidhyānena: „utożsamiając się z czymś innym”.
paramāṇu: najmniejsza jednostka materii lub atom, używana w filozofii wedyjskiej do opisu struktury materii.
pāramārthika: egzystencja absolutna, najwyższa. Termin stosowany w adwaita wedancie.
paramātma sandarbha: to jeden z tekstów filozoficznych wisznuizmu, autorstwa Jīvy Gosvāmīego, dotyczący relacji pomiędzy Paramatmanem a dźiwą.
prabhākara: filozof indyjski z VI w. n.e., główny przedstawiciel szkoły ćarwaków lub Mimansa (w opozycji do Kumarila Bhatty), znany ze swojego podejścia do interpretacji tekstów wedyjskich opartego na ścisłej logice.
prakāśātmā: termin oznaczający „świadome Ja” lub „jaźń jako światło”, szczególnie w kontekście duchowej samoświadomości.
prakṛti: natura, substancja lub pierwotna materia. Według filozofii sāṅkhya jest bezprzyczynową przyczyną całego świata skutków, które są jego modyfikacjami. Jest ostateczną przyczyną materialną, w której rozpuszcza się cały świat. Jest nieskończona i wszechobecna, nieaktywna i nieruchoma, podlega transformacji, ale pozbawiona jest ruchu. Jest jedna, nieuwarunkowana, nieokreślona, pozbawiona części, niezależna i nieprzejawiona. Jest to stan równowagi sattwy, radżasu i tamasu, które nie są atrybutami, lecz składnikami prakṛti. W połączeniu z puruszą staje się aktywna, lecz nieświadoma, podczas gdy purusza jest nieaktywny, lecz świadomy. Według Bhagavata Purany, Najwyższy Puruṣa, Mahāviṣṇu, spogląda na nieświadomą prakṛti, ożywiając ją i powodując, że guny wchodzą ze sobą w interakcje. To wprawia w ruch łańcuch przyczyny i skutku, z którego rozwija się zamanifestowany kosmos.
pratibimbavāda: koncepcja odbicia czy lustra w filozofii adwaitawedanty. Stwierdza, że Jaźń jest rzutowana na swoją własną niewiedzę. Stąd dźiwa jest odbiciem i nie jest różna od Brahmana. Prowadzi to do wniosku, że zmieniające się istnienie (asat), jak również niezmienne, nienarodzone, pozbawione atrybutów, absolutne istnienie (sat) są wszystkie Brahmanem.
pramāṇa: dowód; środek istotnego aktu poznania; dowolny środek, dzięki któremu podmiot zdobywa wiedzę o przedmiocie. Trzy takie środki poznania są podstawowe, a mianowicie percepcja, wnioskowanie i objawiony dźwięk (śabda).
prameya: to, co można poznać, odnosząc się do kategorii ontologicznego istnienia; to, co może być poznane za pomocą jakichkolwiek środków istotnego aktu poznania. Odnosi się to szczególnie do ostatecznej Prawdy, Bhagawana, Jego energii, środków do osiągnięcia Go i celu, który należy osiągnąć w związku z Nim.
praṇava: święta sylaba oṁ, opisana w następujący sposób w Uttara-khaṇḍa Padma Purāṇy: „Praṇava jest siedzibą Brahmana i mówi się, że jest ucieleśnieniem trzech Wed [Sāma, Ṛg i Yajur]. Składa się z trzech liter, A, U i M. A reprezentuje Viṣṇu, U reprezentuje Boginię Lakṣmī, a M reprezentuje dwudziesty piąty element, który jest sługą tych dwóch”. Sylaba ta jest często powtarzana jako forma duchowej praktyki, która ujawnia naturę człowieka jako świadomej części Najwyższej Całości, której doskonałość polega na spontanicznym oddaniu i miłości.
pratyakṣa: percepcja; wiedza wynikająca z kontaktu narządu zmysłu z jego przedmiotem. Jest ona dwojakiego rodzaju, a mianowicie savikalpaka (określona) i nirvikalpaka (nieokreślona).
prayojana: cel, który należy osiągnąć w odniesieniu do Najwyższego; cel praktyki duchowej. W bhakti odnosi się to do premy, czyli miłości do Boga (patrz poniżej).
prema: etap bhakti charakteryzujący się pojawieniem się miłości; doskonały etap oddania. Jest to dziewiąty etap w rozwoju roślinki bhakti; dojrzały stan miłości, który całkowicie roztapia serce i daje początek głębokiemu poczuciu mamatā, czyli przynależności do lub związku z Bhagawanem.
prasthāna-trayī: trzy autorytatywne pisma święte: Upaniṣady, Vedānta-sūtra i Bhagavad Gītā; potrójna podstawa filozofii Wedanty. Aby szkoła wedyjska mogła zostać uznana za odrębną i autorytatywną, musi ustanowić swoją metafizykę na podstawie tych trzech kanonicznych źródeł.
pravāha: „przepływ” lub „ciągłość”, odnoszące się do płynnego rozwoju duchowego lub przepływu duchowej mocy.
pūjā: formalna metoda oddawania czci bóstwu za pomocą różnych przedmiotów.
purāṇa: dział literatury Smṛti. Jest 18 puran i tradycyjnie przyjmuje się, że zostały skomponowane przez Wedawjasę. Są one uważane za podstawę kultury wedyjskiej. Pod względem autorytetu ustępują jedynie Wedom. Są bardziej popularne niż Wedy, ze względu na ich proste podejście do opisywania tematyki Wed przy użyciu narracji historycznej i opowieści.
puruṣa: kosmiczną istota, jaźń, świadomość, uniwersalną zasada. W filozofii Sankhja purusza jest nieruchomą zasadą kosmiczną, czystą świadomością, niepowiązaną z niczym, która jest „nieaktywna, niezmienna, wieczna i czysta”. Purusza jednocząc się z prakṛti (materią) daje początek życiu. Sankhja wskazuje na wielość puruszów.
rajas: jedna z trzech gun, oznaczająca pasję, działanie i niepokój, stan związany z aktywnością i ruchem.
rāmānujācārya: indyjski święty i myśliciel przełomu XI i XI w. n.e., założyciel szkoły Wiśiszta Adwaita ( „jakościowy monizm”). W jego rozumieniu istnieją trzy odrębne rzeczywistości: ogromna przestrzeń obiektów materialnych, niezliczone świadome istoty żywe w ciałach materialnych i transcendentny Brahman. Każda z tych kategorii posiada inny stopień świadomości, od nieświadomego świata materialnego do w pełni świadomego Brahmana, ale wszystkie są równie realne. W interpretacji Ramanudźy advaita (niedualizm) nie jest formą advaity proponowanej przez Śankarę. Koncepcja bhakti Ramanudźy utrzymuje, że zawsze musi istnieć separacja między kochankiem (istota żywą) a ukochanym (Wisznu), ponieważ prawdziwa miłość nie może istnieć bez odrębnych tożsamości. Jego stanowisko sugeruje „jakościowy monizm”, w którym zarówno istoty żywe, jak i świat materialny, choć głęboko połączone z Brahmanem, pozostają wiecznie oddzielone i są różne od Brahmana.
rasa: dosłownie sok, trunek, mikstura; także smak, aromat, rozkosz; przyjemność, rozkosz; esencja. Duchowa transformacja serca, która ma miejsce, gdy udoskonalony stan miłości do Kryszny, znany jako rati lub bhāva, jest przekształcany w głęboką estetyczną rozkosz (rasa) poprzez połączenie z różnymi rodzajami transcendentalnie przebudzonych ekstaz. W Bhakti-rasāmṛta-sindhu (2.1.5), bhakti-rasa jest zdefiniowana tak: „Gdy sthāyī-bhāva, czyli fundamentalna miłość w jednym z pięciu podstawowych związków: neutralności, służenia, przyjaźni, uczucia rodzicielskiego lub miłości romantycznej, połączona jest z vibhāvą (ekscytantami)”, anubhāva (ekstaza zewnętrzna), sāttvika-bhāva (ekstaza wewnętrzna) i vyabhicārī-bhāva (ekstaza intensyfikująca), wytwarzając w ten sposób niezwykły smak w sercu wielbiciela, nazywana jest bhakti-rasą”.
raśmi: promień lub wiązka światła, używany w kontekście hinduskiej kosmologii i opisu kosmicznych struktur.
raśmi-paramāṇu: termin odnoszący się do mikroskopijnej struktury materii lub cząstek, łączący pojęcia promienia i atomu.
ṣaḍ-darśana-samuccaya: zbiór tekstów opisujących sześć głównych szkół filozoficznych w Indiach.
sādhaka: osoba praktykująca, zwłaszcza w odniesieniu do duchowych praktyk, aspirująca do duchowego rozwoju.
sādhana-bhakti: oddanie na etapie praktyki; oddanie, które oczyszcza serce i prowadzi wielbiciela ku miłości do Boga; praktyki oddania, które można skondensować w dziewięciu podstawowych czynnościach, takich jak słuchanie, intonowanie, pamiętanie itd.
sādhya-bhakti: doskonały etap bhakti, kiedy świadomość jest przeniknięta bhava – wewnętrzną mocą Boga zdominowaną przez świadomość i błogość. Jest to etap, w którym bhakti całkowicie przekształca istotę żywą, czyniąc jaźń tożsamą z jej własną naturą, co kulminuje w boskiej miłości do Boga. Słowo sādhya sugeruje, że etap ten rozwija się poprzez sādhana, czyli stopniowe kultywowanie oddania.
śakti: dosłownie energia, moc czy siła; w wedyjskiej filozofii odnosi się do pierwotnej siły kosmicznej.
samādhi: stan głębokiego medytacyjnego skupienia, w którym umysł jest w pełni skoncentrowany i stabilny. Także ósmy etap w systemie aṣṭāṅga-yogi Patañjalego. Na ścieżce bhakti, samādhi odnosi się do manifestacji Bhagawana wraz z Jego towarzyszami, siedzibą i līlā w stanie transkognitywnego zaabsorbowania. Często tłumaczone jako „trans”, niemniej ten rozumiany jest jako efekt zaabsorbowania w gunie tamasu (np. pod wpływem odurzenia), natomiast samādhi jest powiązane z guną satwy.
sambandha: wiedza o wzajemnych powiązaniach między Najwyższą Istotą, Jego energiami, a istotami żywymi. Wiedza o tych relacjach jest podstawą dla praktyki oddania, zapewniając jasne zrozumienie natury świata, w którym żyjemy, oraz prawdziwej natury jaźni, natury Boga i podstawowej funkcji jaźni w odniesieniu do Boga. Tę podstawową funkcję można określić jako dāsya — służenie, w której część znajduje dopełnienie i identyfikuje się z całością poprzez służenie jej. Poprzez bhakti na etapie bhāva, czyli świadomości duchowej, ta ogólna tożsamość rozkwita w jedną z relacji: osobistego sługi, przyjaciela, rodzica lub kochanka Boga. W innym kontekście sambandha odnosi się do jednego z czterech niezbędnych elementów, które są opisane we wstępie każdej literatury wedyjskiej: adhikārī (kwalifikacje czytelnika), viṣaya (przedmiot książki), sambandha (związek książki jako znacznika z przedmiotem lub prawdą, którą oznacza) oraz prayojana (cel, który należy osiągnąć poprzez czytanie i podążanie za treścią).
sambandha-jñāna: to wiedza o relacjach, szczególnie w kontekście duchowym, dotycząca zrozumienia relacji z Bogiem, guru czy duchową rzeczywistością.
sampradāya: szkoła, tradycja lub linia przekazu, która przekazuje nauki, praktyki i wiedzę duchową.
saṁsāra: cykl reinkarnacji lub wieczne koło narodzin, śmierci i ponownych narodzin, związane z działaniem karmana.
saṁskāra: ukryte pragnienie działania, zarówno korzystne jak i szkodliwe, które są generowane wraz z odpowiednimi czynami i które pozostają w sercu wykonawcy; podświadome impresje zapisane i przechowywane w umyśle, w efekcie działania, myśli i percepcji zmysłowej. Impresje te powodują powstawanie pragnień, które utrwalają cykl akcji i reakcji, wiążąc człowieka z saṁsāra.
samvit: moc świadomości; aspekt wewnętrznej mocy Bhagawana, dzięki której jest On świadomy wszystkich rzeczy i umożliwia innym ich poznanie.
sandhinī: moc bycia lub istnienia; aspekt wewnętrznej mocy Bhagawana, dzięki której jest On samoistny i wspiera istnienie wszystkiego innego.
śaṅkarācārya: wybitny indyjski myśliciel i filozof, założyciel Adwaitawedanty.
sāṅkhya: szkoła filozoficzna, nazywana siostrzaną wobec aṣṭāṅga-yoga, uznająca dwie podstawowe zasady wszechświata – materialną (prakṛti) i duchową (puruṣa).
śanti parva: ta część Mahabharaty jest znana z mądrości i nauk Bhīṣmy, wypowiedzianych podczas bitwy Kurukshetra. Zawiera dyskusje na temat sprawiedliwości, moralności, obowiązków społecznych i politycznych oraz rządzenia.
śarīra-śarīrī: relacja pomiędzy ciałem a duszą, odnosząca się do relacji pomiędzy fizycznym ciałem a duchowym bytem.
sarva-darśana-saṃgraha: tekst, składający się z opisów głównych szkół filozoficznych w Indiach, prezentujący ich zasady i idee.
sarva-gata: termin oznaczający „obecny we wszystkim”, odnoszący się do wszechobecności lub wszechprzenikania Boskości.
śāstra: jest to zbiorowa nazwa dla hinduskich tekstów religijnych i filozoficznych, które zawierają nauki dotyczące etyki, prawa, moralności, duchowości i rytuałów.
sattā: byt, istnienie czy rzeczywistość, termin odnoszący się do istoty bytu lub egzystencji.
sattva: jeden z trzech gun, czyli cech natury w filozofii wedyjskiej, oznaczający dobroć, czystość, jasność i harmonię.
satyavrata: postać z mitologii indyjskiej, dosłownie znaczy „Trzymający się prawdy”, znany z oddania Bogu oraz zachowania uczciwości i prawości.
śeṣa-śeṣī: termin oznaczający relację pomiędzy bytem nadrzędnym a zależnym, odnoszący się do relacji pomiędzy całością a częścią.
siddhi-trayam: trzy rodzaje osiągnięć duchowych: prabhu (władza), aishvarya (bogactwo) i prakasha (światłość).
śrī: czcigodny; słowo oznaczające szacunek lub doskonałość, jest także używane jako tytuł określający szacunek dla bóstw, szczególnie dla Wisznu i jego awatarów.
smṛti-śāstra: tradycja; „to, co zostało zapamiętane”; w odróżnieniu od Śruti, czyli objawienia; zbiór świętej literatury, która została skomponowana zgodnie ze Śruti (w przeciwieństwie do Śruti, czyli tego, co zostało bezpośrednio usłyszane lub objawione ryszim). Obejmują one sześć Wedang (gałęzie takie jak: Śiksza — zasady sanskrytu, Czanda — nauka o sposobie komponowania, intonowania, czyli metrum, Wjakarana — gramatyka i analiza lingwistyczna, Nirukta — etymologia, pochodzenie i zasady używania słów, Kalpa — ryty i ich stosowanie w życiu obywateli, Dżjotisza – astrologia lub nauka o dyscyplinie czasowej przeprowadzania rytuałów), dharma-śāstry (takie jak Manu-saṁhitā), purāṇy i itihāsy (wedyjskie narracje historyczne).
śrī-vigraha: Boskie duchowe ciało lub forma, czyli postać Bhagawana.
śruti: Objawienie; to, co zostało usłyszane; w odróżnieniu od Smṛti, czyli tradycji. Nieomylna wiedza, która została otrzymana przez Brahmę lub wielkich mędrców na początku stworzenia i która zstępuje w sukcesji uczniów od nich. Zbiór literatury, która została bezpośrednio zamanifestowana przez Bhagawana. Odnosi się do oryginalnych czterech Wed (znanych również jako nigama) i obejmuje upaniṣady.
śrī vedavyāsa: według tradycji indyjskiej mędrzec, który skompilował lub zebrał i z pomocą Ganeszy spisał Wedy i Mahabharatę.
śrī-sampradāya: tradycja duchowa zwana jako Wiśisztadwajta – „jakościowy monizm”. Została, zainicjowana przez Ramanudźa Aćarję (1017-1137), który sięgał do tradycji 12. Alwarów (4200-2700 w. p.n.e.) i Jamuna Aćarji (X w. n.e).
śuddha: czystość lub czysty stan, odnoszące się do duchowej czystości lub doskonałości.
śuddha advaita: Pusztimarga, jedna z głównych szkół wisznuickich Indii, znana z doktryny “czystego monizmu”, zainicjowana przez Wallabha Aćarję (XVI-XVI w. n.e.). Wallabha Aćarja był odnowicielem Rudra Sampradaji w średniowiecznych Indiach. Odrzucał ascetyzm monastyczny na rzecz pełnego miłości oddania i czczenia Bóstw Kryszny.
svābhāvika bhedābheda: koncepcja filozoficzna, głosząca jednoczesne istnienie jedności i różnicy, czyli różnorodności Absolutu i stworzenia.
svāmī nārāyaṇa: indyjski święty i myśliciel – twórca wisznuickiej szkoły Swaminarayan i ruchu religijnego zakorzenionego w filozofii Wiśisztadwajta Ramanudźa Aćarji (Śri Sampradaja). Zainicjował ten ruch na początku XIX w. w Gudżarat. Przejął pewne elementy kultu ze szkoły Pusztimarga Wallabhacarji (Rudra Sampradaya) (1479–1531)
svarūpa: rzeczywista natura, istota lub esencja czegoś, szczególnie odnosząca się do jaźni lub Boga.
svarūpa-bhāk: osoba, która zna swoją prawdziwą naturę lub esencję; wyrażenie odnoszące się do osoby, która zrozumiała swoją rzeczywistą tożsamość.
svarūpa-bheda: istnienie różnicy w istocie, odnoszące się do istnienia dualizmu w naturze rzeczywistości.
svarūpa-lakṣaṇa: charakterystyka rzeczywistej natury; cecha, która identyfikuje istotę lub esencję czegoś.
svarūpa-tāratamya: koncepcja stopniowej hierarchii czy różnorodności w naturze duszy lub rzeczywistości.
svasmai svayaṁ-prakāśa: wyrażenie oznaczające samoobjawiającego się; odnosi się do Boga, który objawia się samemu sobie.
svayaṁ-prakāśa: bóg jako samoobjawiający się; termin odnoszący się do Boga jako Istoty, która objawia się sama w sobie.
svedaja: termin odnoszący się do stworzeń, które powstają w wilgotnym środowisku, jak bakterie, grzyby, owady czy robaki, etc.
tādātmya: zrozumienie tożsamości, szczególnie w kontekście jedności lub utożsamiania się z Absolutem.
tamas: jeden z trzech gun, oznaczający ciemność, inercję i zatrzymanie, stan związany z lenistwem i nieświadomością.
tamo-yogya: osoba podlegająca ciemności, odnosząca się do istoty związanej z materią i niższymi aspektami istnienia.
tat tvam asi: jedno z czterech mahā-vākya, „wielkich stwierdzeń” Adwaitawedanty. tłumaczone jako „Ty Jesteś Tym” (CHU 6.8.7).
taṭastha: granica lub brzeg, używane w filozofii hinduskiej do opisu pozornej granicy między Boskim a materialnym.
taṭastha-lakṣaṇa: termin używany w filozofii, opisujący pozorną cechę lub atrybut, który wydaje się być wspólny dla dwóch różnych bytów.
taṭasthā-śakti: termin oznaczający moc graniczną lub pośrednią Absolutu, używany w filozofii do opisu istoty żywej.
tattva: termin odnoszący się do zasad lub elementów rzeczywistości, prawdy czy rzeczywistych elementów istnienia.
tattva-jijñāsā: odnosi się do pragnienia poznania i zrozumienia prawdy absolutnej, które jest często motorem duchowego poszukiwania.
udbhijja: termin odnoszący się do stworzeń, które rodzą się poprzez kiełkowanie, jak rośliny, zgodnie z hinduistyczną koncepcją o powstawaniu życia.
uddhava: postać z Mahabharaty, zaufany przyjaciel i uczeń Kryszny, znany z jego mądrości i oddania Bogu.
upādhi: nakładanie lub przypisanie cechy, często używane w kontekście identyfikacji z ciałem lub umysłem jako Ja.
vācaspati miśra: indyjski filozof, znany ze swoich prac na temat logiki, filozofii oraz Wedanty.
vaikuṇṭha: dosłownie „wolny od cierpienia” lub „miejsce wiecznego szczęścia”, odnoszące się do boskiego królestwa Wisznu.
vaiśeşika: jedna z sześciu szkół filozoficznych w Indiach, koncentrująca się na atomistycznej teorii materii i natury.
vaiśya: to jedna z czterech klas społecznych w systemie varna w hinduizmie, zajmująca się tradycyjnie handlem, rolnictwem i biznesem.
vallabhācārya: święty i myśliciel, założyciel szkoły filozoficznej, znanej jako Śuddha Advaita.
varṇa: cztery grupy (brāhmaṇa, kṣatriya, vaiśya i śudra), w systemie znanym jako varṇāśrama.
varṇāśrama: wedyjski system społeczny, który organizuje społeczeństwo w cztery podziały zawodowe (varṇa) i cztery etapy życia (āśrama), służące rozwojowi duchowemu.
vedāntasūtra: są to aforystyczne sentencje lub sūtry, stanowiące podstawę filozofii Wedanty, analizujące naturę rzeczywistości, Brahmana i stosunek pomiędzy Brahmanem a Atmanem.
vidyāraṇya: indyjski filozof, znany ze swoich pism na temat Advaitawedanty.
vijñānavāda: szkoła filozoficzna buddyzmu, koncentrująca się na teorii poznania i przekonaniu, że umysł jest jedynym i odrębnym bytem.
vikṣepa-śakti: moc rozpraszająca, odnosząca się do mocy, która powoduje rozproszenie uwagi i zakłócenie percepcji.
viśiṣṭa advaita: doktryna filozoficzna „jakościowego monizmu”, szkoły Śri Sampradaja Ramanudźa Aćarji, głosząca jedność z Bogiem z zachowaniem odrębności indywidualnej istoty żywej.
vyāvahārika: rzeczywistość względna czy poziom relatywnej rzeczywistości, w odniesieniu do poziomu rzeczywistości związanego z relatywnym poznaniem.
wisznuita: osoba oddana czczeniu Wisznu, Kryszny lub któregokolwiek z awatarów Wisznu.
yamunācārya: święty i filozof wisznuicki, znany z komentarzy i traktatów na temat wisznuizmu.
yantra: symboliczna reprezentacja mantry, a także bóstwa mantry, używana do medytacji. Jest uważana za świętą obudowę, mieszkanie lub pojemnik czczonego bóstwa (iṣṭa-devatā).
yoga: to starożytna hinduska praktyka duchowa, obejmująca techniki oddechu, medytację i asany, służące do osiągnięcia jedności ciała i umysłu oraz duchowego rozwoju.
yudhiṣṭhira: jeden z pięciu braci Pandawów i główna postać w Mahabharacie. Jego uczciwość, lojalność i mądrość są często podkreślane jako wzór dla innych w literaturze wedyjskiej.yukta: termin oznaczający „połączony” lub „zjednoczony”, często stosowany w kontekście duchowego związku lub połączenia z Bogiem.