Filozofię indyjską zwykle dzieli się na dwa główne nurty: astika (ortodoksyjna lub teistyczna) i nastika (nieortodoksyjna lub ateistyczna). Ten artykuł opisuje pokrótce nurt pierwszy.
Buddyzm, Dżainizm, i filozofia Czarwaki uważane są za nieortodoksyjne, ponieważ nie uznają one autorytetu Wed (świętych ksiąg). Zwolennicy Wed przyjmują natomiast, że Wedy emanują od Boga. Dlatego, według ortodoksyjnej tradycji indyjskiej, każdy system filozoficzny, którego fundamentami nie są Wedy (nawet jeśli łączy on w sobie wiarę w Boga lub bogów), uważany jest za nieortodoksyjny i tym samym ateistyczny.
Sześć ortodoksyjnych szkół filozofii indyjskiej
Hinduizm jest współczesnym, obcym dla rdzennej kultury indyjskiej terminem, który określa sześć szkół astika. Autochtoniczna nazwa to sanatana dharma (odwieczne zasady). Reprezentuje je sześć systemów filozofii:
- Nyaya (wym. Njaja)
- Vaisheshika (Wajszeszika)
- Yoga (Joga)
- Samkhya (Samkhja)
- Purva Mimamsa (Purwa Mimamsa)
- Vedanta (Wedanta)
Pierwsze cztery z tych szkół uznają autorytet Wed, choć nie formułują swoich filozoficznych zasad na ich podstawie. Z kolei dwie ostatnie szkoły (Purwa Mimamsa i Wedanta) w pełni bazują na Wedach.
Wed są cztery:
- Rig
- Yajur (Jadżur)
- Sama
- Atharva (Atharwa),
Każda z nich dzieli się na cztery części:
- Samhita
- Brahmana
- Aranyaka (Aranjaka)
- Upanishad (Upaniszad)
Samhity i Brahmany opisują przede wszystkim rytuały. Aranjaki stanowią punkt zwrotny i z rytuałów kierują się w stronę filozofii. Kulminacją Wed są Upaniszady.
Purwa Mimamsa bazuje na wcześniejszych (purva) częściach Wed, czyli Samhitach i Brahmanach. Wedanta jest z kolei studium dalszych części Wed (np. Upaniszad) i dlatego nazywa się ją także Uttara (późniejsze) Mimamsa.
Systemy ortodoksyjne w skrócie
- Samkhja. Główną ideą tego systemu jest to, że istota żyjąca może stać się wolna od ignorancji poprzez zrozumienie dwudziestu czterech elementów stanowiących materię. (Istnieją dwa rodzaje filozofii Samkhja — teistyczna i ateistyczna).
- Joga. W tym systemie umysł rozumiany jest jako przyczyna zniewolenia człowieka, jak i jego zbawienia. Według Jogi, człowiek poprzez medytację dąży do opanowania umysłu, aby następnie wznieść swoją świadomość ponad materię. System ten propagowany był przez mędrca o imieniu Patandżali.
- Njaja. System logiki, który wyróżnia szesnaście bytów poznawalnych oraz cztery środki do ich poznania. Według Njaji, dzięki tej kategoryzacji człowiek powinien zrozumieć rzeczywistość i osiągnąć zbawienie. Njaja była propagowana przez mędrca Gautamę Muniego.
- Waiszeszika. System rozwinięty przez mędrca Kanadę. Nauczał on, że istnieje siedem padarth (encji ontologicznych) i że zrozumienie ich prowadzi do samourzeczywistnienia.
- Purwa Mimamsa. Istotą tego systemu, nauczanego przez Dżaiminiego, jest to, że człowiek osiąga perfekcję poprzez składanie ofiar zgodnie z wytycznymi Wed.
- Uttara Mimamsa. System bardziej znany jako Wedanta, co oznacza “szczyt wiedzy”. Literatura tego systemu została opracowana przez Wedawjasę, który był nauczycielem (guru) Dżaiminiego. Ma ona dwie formy — osobową i bezosobową. W formie osobowej drogą do perfekcji jest oddanie Bogu jako Najwyższej Osobie. W drugiej, człowiek urzeczywistnia siebie jako wszechprzenikającą i bezosobową Prawdę Absolutną.
Ponieważ wybrane systemy wzajemnie się uzupełniają, spośród sześciu wydziela się trzy grupy-pary:
- Samkhja -Joga,
- Njaja -Wajszeszika,
- Purwa Mimamsa-Wedanta.
Wedantę powszechnie uznaje się jako zwieńczenie wszystkich sześciu systemów, ponieważ traktuje ona wyłącznie o Prawdzie Absolutnej i jest jedyną szkołą, która nie straciła na znaczeniu w kontekście nowożytnym –choć popularna jest w nim również Joga.
Jest wiele różnych szkół Wedanty lecz każdą przypisać można do jednej z dwóch kategorii: bezosobowej lub osobowej.
Filozofia bezosobowa i osobowa
Wedy początkowo były zbyt obszerne, aby człowiek mógł je wszystkie przeczytać i przyswoić sobie ich treści, a co dopiero mówić o rozeznawaniu się w zawartych w nich wnioskach. Dlatego Vyasa (Wjasa, także Wedawjasa) opracował Wedy i przekazał ich sedno za pomocą sanskryckich sutr (lapidarnych wersów) i stąd Wedanta-sutra, znana również jako Brahma-sutra, przedstawia sedno wiedzy Wedyjskiej.
Wielu myślicieli skupiło swoją uwagę na rozumieniu i wyjaśnianiu Wedanta-sutry i pisali do niej rozbudowane komentarze. Myślicieli tych podzielić można na dwie kategorie ogólne: bezosobowych, advaita-vada (adwaita-wada) oraz osobowych, dvaita-vada (dwaita-wada).
Adwaita-wadowie interpretują sutry w taki sposób, by oznaczały, iż Prawda Absolutna jest bezkształtna i nie ma cech osobowych. Według nich Absolut jest wiecznie świadomym stanem egzystencji pozbawionym wszelkich przymiotów, a przejawy różnorodności są wobec niego czymś podrzędnym. Pogląd ten zwany jest koncepcją bezosobową. Twierdzeniem przewodnim myślicieli w tym nurcie jest: brahma satyam jagan mithya (brahma satjam dżagan mithja), oznaczającym: “Rzeczywistość bezosobowa jest jedyną prawdą, a wszystko, co poza nią, to iluzja”.
Dwaita-wadowie interpretują te same sutry, by osiągnąć konkluzję wręcz przeciwną. Według nich prawda Absolutna jest osobą, która posiada duchową formę i różnorodność cech. Natomiast aspekt bezosobowy opisany powyżej jest zaledwie jasnym światłem emanującym z transcendentnego ciała Osoby Absolutnej. Oto koncepcja osobowa Prawdy Absolutnej.
Podsumowanie
Hinduizm jest niezwykle rozległą… no właśnie, czym on właściwie jest? Nie jest to bowiem, ku zaskoczeniu definiujących ją obserwatorów zewnętrznych, religią. Myśląc o Hinduizmie, należy pamiętać, że Indie to nazwa bardziej geograficzna niż rdzenna, a sposób życia i system wierzeń zamieszkującej tej teren kultury skutecznie umyka definicjom europocentrycznym.
Nazwa kraju, który stał się macierzą dla wielu ludzi poszukujących odmiany na płaszczyźnie intelektualnej i duchowej nosi nazwę bharata (tł. będąca utrzymywaną) i pochodzi od imienia legendarnego króla tej ziemi. Z ich perspektywy geograficznej, to w pierwszej kolejności Persowie, a w drugiej Europejczycy są Hindusami (ludem po drugiej stronie rzeki Indus).
Nie sposób zawrzeć w podsumowaniu czym jest Hinduizm, a każdy skrót opisujący tę… no właśnie, ten byt, drogę lub sposób bycia, może okazać się niewystarczający. Nie należy jednak rozkładać rąk i rezygnować z chęci pojmowania tego, czym on jest, a raczej odkrywać ten niezwykły organizm.